موسسات پژوهشی و فناوری
معرفی مؤسسات پژوهشی، پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد
تاریخچه
فعالیت‌های پژوهشی در ایران به صورت سازمان یافته و تشکیلاتی با تأسیس انستیتو پاستور در سال ۱۲۹۹ شمسی آغاز شد. پس از آن هم، افزایش واحدهای پژوهشی که به صورت مستقل و اکثراً وابسته به دانشگاه‌ها یا وزارتخانه‌ها صورت گرفت از الگوی مشخصی پیروی ننموده است و در حال حاضر ۷۱۱ مؤسسه پژوهشی دارای مجوز در حال فعالیت می‌باشند.
در سال ۱۳۶۹ برای اولین بار در جلسه شماره ۱۴۸ شورای مشترک کمیسیون‌های ۱ و ۲ شورای عالی انقلاب فرهنگی، آئین نامه‌ای در این خصوص به تصویب رسید.
تعاریف
مؤسسات و نهادهای عمومی غیر دولتی:
واحدهای سازمانی مشخصی هستند که دارای استقلال حقوقی است و با تصویب مجلس شورای اسلامی ایجاد شده یا می‌شود و بیش از پنجاه درصد (۵۰%) بودجه سالانه آن از محل منابع غیر دولتی تأمین می‌گردد و عهده دار وظایف و خدماتی است که جنبه عمومی دارد (مثل شهرداری‌ها، هلال احمر و...).
بخش خصوصی:
واحدهایی هستند که سازمانهای دولتی در بخش اعظم سرمایه گذاری آنها (بیش از ۵۰%) سهیم نیست و به صورت خصوصی توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی اداره می‌شوند.
اهداف و رسالت‌های مؤسسات پژوهشی:
انجام فعالیت‌های تحقیق و توسعه
توسعه پژوهش‌های بنیادی، توسعه‌ای و کاربردی
پاسخگویی به نیازهای بخش‌های مختلف جامعه
تجاری‌سازی دستاوردهای پژوهشی؛
ارتقا جایگاه جهانی ایران در تولید علم
ارتقا سطح تعامل با مراکز علمی و پژوهشی در گستره ملی و جهانی
تقویت‌حوزه‌های‌تحقیقاتی‌دارای‌مزیت‌برای‌نیل‌به‌مرجعیت‌علمی و پژوهشی
افزایش ظرفیت‌ها و توانمندیها برای پرداختن به چالش‌های اساسی جامعه ایران در راستای سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران؛
ایجاد زمینه مناسب برای ارتقای فعالیت‌های پژوهشی با تأکید بر پژوهش‌های بین رشته‌ای و میان رشته‌ای
همکاری در امور پژوهشی با مؤسسات آموزشی و پژوهشی کشور به منظور ارتقای کیفیت فعالیت‌های پژوهشی
بکارگیری سرمایه‌های سرگردان توسط بخش خصوصی در مسیر پژوهش کشور
کمک به تأسیس شرکتهای زایشی برای تجاری کردن یافته‌های پژوهشی _ فناوری
انتشار علم، یافته‌های پژوهشی و فناوری
ساختار موسسات پژوهشی
۱- گروه پژوهشی
کوچک‌ترین واحد پژوهشی است که در زمینه تخصصی مشخص طبق ضوابط وزارت علوم، تحقیقات و فناوی ایجاد می‌شود.
۲- مرکز پژوهشی
واحد تحقیقاتی است که دارای حداقل دو گروه پژوهشی مرتبط با مأموریت مرکز است.
۳- پژوهشکده
واحد تحقیقاتی است که در یک زمینه علمی کاربردی و یا به صورت میان رشته‌ای منطبق با نیازهای اساسی کشور فعالیت نماید و متشکل از حداقل سه گروه مرتبط با مأموریت پژوهشکده است.
۴- مؤسسه پژوهشی
واحد تحقیقاتی است که دارای حداقل ۶ گروه پژوهشی یا دو پژوهشکده مرتبط با موسسه است.
۵- پژوهشگاه
واحد تحقیقاتی با استقلال مالی و مدیریت واحد که دارای حداقل ۹ گروه پژوهشی یا سه پژوهشکده مرتبط با مأموریت پژوهشگاه است.
واحدهای پژوهشی بر اساس نوع وابستگی تشکیلاتی خود نیز به ۵ زیرمجموعه ذیل تقسیم بندی شده‌اند:
۱- مؤسسات پژوهشی دانشگاهی
۲- مؤسسات پژوهشی وابسته به وزارت علوم
۳- مؤسسات پژوهشی وابسته به نهادهای عمومی غیر دولتی
۴- مؤسسات پژوهشی وابسته به دستگاه‌های اجرایی
۵- مؤسسات پژوهشی خصوصی
روند اخذ مجوز مؤسسات
اعطای مجوز فعالیت مؤسسات پژوهشی از طریق معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و طرح در شورای گسترش آموزش عالی انجام می‌گیرد.
مراحل اخذ مجوز:
۱- ارائه درخواست تأسیس موسسه به معاونت پژوهشی
۲- بررسی در کمیسیون تخصصی مربوطه
۳- ارجاع به شورای گسترش و طرح در شورا
۴- ابلاغ موافقت به صورت اصولی (حداکثر ۲ ساله) یا قطعی
برخی چالش‌ها و نقاط ضعف مؤسسات پژوهشی:
با بررسی ۱۰ مؤسسه پژوهشی کشور و پژوهش‌ها و مقالات موجود، برخی نقاط ضعف و چالش‌های سازمانی مراکز پژوهشی کشور عبارت است از:
- فقدان زمینه‌های لازم برای کارهای پژوهشی گروهی
- تفوق کمیت‌گرایی برکیفی‌گرایی در تولیدات پژوهشی
- مشکلات مالی در مراکز پژوهشی
- مشکلات کمبود نیروی انسانی متخصص
- ارزشگذاری کمتر برای عضو هیئت علمی پژوهشی نسبت به عضو هیئت علمی آموزشی در مقررات جاری و عدم جذابیت مؤسسات پژوهشی برای جذب فارغ‌التحصیلان توانمند در مقایسه با دانشگاه‌ها
- ناکارآمدی مؤسسات در بازاریابی و ایجاد ارتباط با صنایع
- فقدان قوانین حمایتی در جهت لزوم بکارگیری یافته‌ها و تولیدات داخلی
- کم بهایی به پژوهش‌ها در حوزه علوم انسانی
- فقدان الگوها و نظامات مناسب برای حمایت از تجاری سازی نوآوری در کشور و عدم وجود قوانین شفاف در زمینه مالکیت معنوی در کشور
- عدم استفاده از پتانسیل مؤسسات پژوهشی در طرح‌های کلان ملی و یا در جهت رفع مشکلات اساسی کشور
- وجود مراکز غیرتخصصی دارای فعالیت‌های موازی با مؤسسات پژوهشی
- تعدد مراکز و مؤسسات پژوهشی با وظایف مشابه / موازی و... در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
- مدیریت ناکارآمد
- هماهنگ نبودن برنامه‌های توسعه با برنامه‌های پژوهش
- نبود معیاری برای سنجش تحقیقات علمی مراکز پژوهشی و عدم سیاست تشویق وترغیب مناسب
- نبود یک سند ملی جامع در حوزه پژوهش
- نبود ارتباط بین مراکز علمی داخلی و خارجی و نبود ارتباط بین محققان
- تمرکز گرایی تحقیقات در سازمانهای دولتی
- بروکراسی در مراکز پژوهشی
- مشکلات مربوط به کتابخانه و نبودن مراکز بایگانی مدارک علمی
- مقررات مربوط به محققان و کمبود مراکز چاپ معتبر
ب) پارک‌های علم و فن آوری
یکی از موفق‌ترین ایده‌های جدید در زمینه توسعه اقتصاد ملی و محلی، تأسیس پارک‌ها و مراکز رشد علم و فناوری است که هدف عمده آنها توسعه فناوری و ایجاد بستر مناسب جهت ظهور و رشد نوآوری و کارآفرینی مبتنی بر فناوری و در نهایت تولید ثروت است.
پارک علم و فناوری واحدی است که:
- با مؤسسات آموزشی و پژوهشی در ارتباط است
- زیرساخت‌ها و خدمات پشتیبانی، خصوصاً مستغلات و فضاهای اداری را برای واحدهای تجاری فراهم می‌نماید
- وظیفه انتقال فناوری را بر عهده دارد
- وظیفه توسعه فناوری را بر عهده دارد
پارک‌های علم و فناوری (Science park) به عنوان یکی از نهادهای اجتماعی و حلقه‌ای از زنجیره توسعه اقتصادی مبتنی بر فناوری، شکل گرفتند. پارک علم و فناوری سازمانی است که با هدف افزایش ثروت در جامعه توسط متخصصان حرفه‌ای مدیریت می‌شود و جریان دانش و فناوری را میان دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیق و توسعه، شرکتهای خصوصی و بازار به حرکت می‌اندازد.
این گونه پارک‌ها از طریق مراکز رشد، سازمانهای نوآور را تقویت کرده و فرایندهای زایشی را تسهیل می‌کند. پارک علم و فناوری محیطی است که در آن واحدهای تحقیقاتی مستقل و یا وابسته به سازمان‌ها و صنایع، مجتمع شده و زیر پوشش و حمایت قرار می‌گیرند تا به خلاقیت و نوآوری بپردازند.
تعمیق ارتباط بین دانشگاه‌ها، سازمانهای تحقیقاتی، واحدهای تولیدی و مراکز تصمیم‌گیری دولتی در جهت توسعه فناوری و علوم کاربردی، از جمله اهداف ایجاد و توسعه پارک‌های علم و فناوری است.پارک‌های فناوری به عنوان ابزار جلب شرکتهای مبتنی بر فناوری پیشرفته در سطح بین‌المللی شناخته می‌شوند و علاوه برآن محملی برای جذب متخصصان و دانشمندان و توسعه فعالیت کارآفرینان می‌باشند.
بیش از ۸۰۰ پارک علم و فناوری در بیش از ۵۵ کشور جهان ایجاد شده و بیش از این مقدار در حال ساخت است که نشان از توجه کشورها به این نهاد اجتماعی مهم دارد.
همچنین شکل‌گیری و توسعه بسیاری از پدیده‌های نوظهور تکنولوژیکی از درون این پارک‌ها است و دولت‌ها می‌کوشند با ایجاد محیطی مناسب، شرایط کار و فعالیت را برای شرکتهای کوچک و متوسط، و جذب شرکتهای بین‌المللی مبتنی بر فناوری را فراهم نمایند.
پیشینه پارک‌ها
پارک‌های فناوری از اواخر دهه ۵۰ میلادی در آمریکا ایجاد شدند و امروزه نیز در سراسر جهان وجود دارند و تعدادشان روز به روز در حال افزایش است.
در سال ۱۹۹۳ در ایالات متحده آمریکا مساحت متوسط پارک‌های فناوری ۲۰۰ هکتار بود با بیش از ۲۰۰ هزار فوت مربع ساختمان، ۱۲ شرکت عضو، ۳۰۰ نفر شاغل و ۲۵۰ هزار دلار بودجه عملیاتی.
پارک‌های خارج از ایالات متحده عموماً حجمی کوچک‌تر دارند و در موقعیت‌های بسیار متفاوتی قرار دارند؛ از یک فضای سبز وسیع در محیطی روستایی گرفته تا پارک‌های عمودی در ساختمان‌های بلند واقع در شهرهای بزرگ. امروزه، حدود ۲۵۰ پارک فناوری در انجمن بین‌المللی پارک‌های علمی عضو هستند و ۲۹۵ پارک عضو انجمن پارک‌های فناوری مرتبط با دانشگاه هستند.
توسعه پارک‌ها در ایران
از سال ۱۳۷۸ نیز در ایران با توجه به اهمیت توسعه فناوری به بحث ایجاد مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری توجه شد و اولین مرکز رشد در سال ۱۳۷۹ در اصفهان راه اندازی گردید.
در همین راستا سیاست‌های کلان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نیز به ایجاد پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد در کشور معطوف گردید.
ج) مراکز رشد فناوری
تعریف مرکز رشد: "مرکزی است تحت مدیریت متخصصین حرفه‌ای که با ارائه خدمات حمایتی از ایجاد و توسعه حرفه‌های جدید توسط کارآفرینانی که در قالب واحدهای نوپای فعال در زمینه‌های مختلف منتهی به فناوری متشکل شده‌اند و اهداف اقتصادی مبتنی بر دانش و فناوری دارند، پشتیبانی می‌کند. مجموعه خدمات مرکز رشد، کاهش ریسک و هزینه‌های مؤسسات نوپا را در دوران راه اندازی به همراه دارد.
مرکز رشد ( Incubator ) مرکزی است که شرکتهای نوپا و تیم‌های کارآفرین متکی بر فناوری را در راستای اجرای موفقیت آمیز ایده‌ها و نوآوری‌ها و همچنین رقابت در صحنه تجارت ملی و جهانی حمایت می‌کند. مراکز رشد شرایطی را برای شرکتهای نوپا فراهم می‌کنند که ضمن به ثمر رسانیدن سرمایه گذاری، کاهش ریسک راه اندازی، کاهش هزینه راه اندازی، توسعه کسب و کارهای اساسی و مدیریت دانش و سیستم‌ها در نهایت باعث رشد آنان می‌شود.
خدمات قابل ارائه به مؤسسات مستقر در مرکز رشد
شاخص‌ترین مزیت استقرار مؤسسات فناور و هسته‌های پژوهشی در مرکز رشد، بهره برداری از شرایط تجمیع و هم افزایی پژوهشی در مجاورت سایر پژوهشگران و امکان حضور در فضایی میان رشته‌ای و میان بخشی است.
به علاوه با توجه به تدارک زیر ساختارهای ضروری و با ارزش افزوده در محیط پارک و مراکز رشد امکان ارائه خدمات پشتیبانی تخصصی و عمومی به شرح ذیل به منظور کاهش هزینه‌ها و میزان ریسک فعالیت بر اساس تعرفه‌ای مصوب نیز پیش بینی شده است.
خدمات عمومی: خدمات اسکان، دسترسی به تلفن و دورنگار، مبلمان اولیه فضاها، کارپردازی و خدمات دبیرخانه‌ای
امکان استفاده از اتاق‌های کنفرانس، تجهیزات سمع و بصری، سرویس ایاب و ذهاب.
خدمات اطلاع رسانی: کتابخانه، اینترنت، مراکز اطلاع رسانی، نرم افزارهای مهندسی، شبکه محلی LAN.
خدمات مشاوره‌ای و آموزشی: مشاوره‌های مدیریتی، مالی و بازرگانی، خدمات حسابداری و حقوقی، برگزاری سمینار و یا دوره‌های آموزش مورد نیاز برای شرکتهای نوپا.
خدمات فنی و تخصصی: ارائه خدمات فنی مهندسی، استفاده از امکانات آزمایشگاهی و کارگاهی نظیر آزمایشگاه صنایع غذایی، بیوتکنولوژی، شیمی، مواد و سرامیک، برق و الکترونیک، مکانیک، کارگاه ماشین ابزار و پایلوتهای تولید محدود.
خدمات مالی و اعتباری: تسهیل امکان استفاده از اعتبارات خدماتی و تحقیقاتی، شناسایی منابع مالی و جذب سرمایه گذاران
تسهیل در جذب اعتبارات مصوب طرح‌ها و پروژه‌های تحقیقاتی.
مخاطبان مرکز رشد
- دانشگاهیان (اساتید، فارغ التحصیلان و دانشجویان) دانشگاه‌های استان و سایر دانشگاه‌های کشور که دارای ایده‌های خلاق، کارآفرین و دانش محور می‌باشند.
- افراد نخبه، مخترعین و مبتکرین کشور که دارای طرح یا ایده جدید صنعتی دانش محور می‌باشند.
- شرکتهای خصوصی نوپا
- شرکتهای خصوصی فعال
- واحدهای تحقیق و توسعه ( D&R ) شرکتها و سازمانهای مختلف دولتی و خصوصی
تعریف شرکت دانش بنیان
تعریف بر اساس قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوری‌ها و اختراعات:
شرکتها و مؤسسات دانش بنیان شرکت یا مؤسسه خصوصی یا تعاونی است که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده فراوان به ویژه در تولید نرم افزارهای مربوط تشکیل می‌شود.
تعریف مستند از مراکز مهم علمی چون OECD:
آن دسته از گروههای انسانی تحصیلکرده در مراکز علمی، پژوهشی و تحقیقاتی که توانسته باشند در این مراکز علاوه بر فراگیری علوم نظری و تئوری‌های علمی روش‌های تبدیل علوم فراگرفته به فعالیت‌های درآمدزا و تولید کننده ارزش را به همراه داشته باشد.
تعریف بر اساس قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوری‌ها و اختراعات:
ماده ۱: شرکتها و مؤسسات دانش بنیان شرکت یا مؤسسه خصوصی یا تعاونی است که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده فراوان به ویژه در تولید نرم افزارهای مربوط تشکیل می‌شود.
اهداف شرکتهای دانش بنیان
۱ - جذب و تبدیل ایده‌ها به محصول و مشاغل پایدار
۲ - هم افزایی علم وثروت (تجاری سازی علم و دانش (
۳ - تجاری سازی یافته‌های پژوهشی وتحقیقاتی
۴ - توانمند سازی دانش آموختگان به منظور ورود به فضای کسب وکار
۵- حمایت، هدایت و سمت دهی در جهت نوآوری‌ها و تولید فناوری‌های برتر
اهم دستاوردهای مورد انتظار از فعالیت‌های پارک‌ها و مراکز رشد علم وفنّاوری
- گسترش واحدهای تحقیقاتی و شرکتهای خدمات مهندسی و تکمیل چرخه تحقیقات
- توسعه فرهنگ کارآفرینی و ایجاد اشتغال مولد برای فارغ التحصیلان جوان
- کاربردی کردن و تجاری سازی نتایج تحقیقات
- نوسازی صنایع موجود از رهگذر جذب و انتقال فنّاوری
- جذب و حفظ نخبگان علمی کشور در طرح‌های تحقیقاتی و تولیدی با کیفیت بالا (فنّاوری برتر)